ભાણસાહેબ ના સંવાદાત્મક ભજનનો મર્મ

Abstract

अनुद्वेग करं वाक्यं सत्यं प्रियं हितं च यत् ।

स्वाध्यायांभ्यसनं चैव वाड्गमय तपः उच्यते ॥ ગીતા અ-१७/१५

વાકય વાણીનું અંગ છે. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, પ્રાચીન ગુજરાતી વગેરે ક્રમશઃ સ્વરુપ ભજનવાણીમાં વૈખરી સ્વરુપે પ્રચલિત થયું છે. બધામાં ‘ગીતા’માં વાદ્ગમય તપ કોને કહે છે તે ર્શાવ્યું છે. ભજનો સામાન્ય રીતે લોકોની બોલચાલની ભાષામાં વિકસ્યા છે. તેનું સ્વરુપ થોડું માર્મિક, હાર્દિક અને બોધાત્મક પણ છે. શાસ્ત્રની મધ્યમા ભાષાને સરળ ચિંતનાત્મક રીતે રજૂ કરવામાં ભાણ સાહેબનું ઘણું પ્રદાન છે. તેમના બે શિષ્યોમાં બુંદ શિષ્ય ખીમસાહેબ અને નાદ શિષ્ય રવિ સાહેબ આ ભાષા-ભજન સંપ્રદાયને આગળ ધપાવવા ઘણા ભજનો નિર્માણ કર્યા છે. પ્રસ્તુત શોધપત્રમાં અગનના ભેદનું રહસ્ય જણાવવાની વિનંતી કરતુ સંવાદાત્મક ભજન તથા અધ્યાત્મના જામની અસર દર્શાવતા ભજનના રસપાનની અલ્પ ઝલક દર્શાવવાનો નમ્ર પ્રયાસ છે.

શાસ્ત્રની ગુઢ અને રહસ્યયુકત ભાષાને લોકભાગ્ય હતૃભાષામાં રજૂઆત કરનાર ભજનોમાં ભાણ સંપ્રદાયની પરંપરા અગ્રેસર રહી છે. આ ભજનો આજે પણ રાત્રિના સમયમાં બહુધા તૈય સ્વરુપે તાલબધ્ધ રીતે દેશી વાદ્યો સાથે ગવાય છે અને તેનું પાન સંસ્કાર સિંચનનું અને સંસ્કૃતિ જાગૃતિનું કાર્ય કરે છે. એક-બે ઉદાહરણો દ્વારા એ વ્યકત થાય છે. પ્રથમ સંવાદાત્મક રજૂઆત છે; જોઈએ.