‘विप्रतिषेधे परं कार्यम्’ सूत्रस्य ग्रहणाग्रहणविचारः ।

Abstract

‘विप्रतिषेधे परं कार्यम्’ सूत्रस्य प्रयोजनम्

न केवलं पाणिनेः व्याकरणशास्त्रेऽपि तु समग्रे संसारे तुल्यबलस्थाने विरोधो दृश्यत एव । तुल्यबलविरोधे लोके यथा ज्ञानवृद्धानां परमाचार्याणां विचारं जनाः स्वीकुर्वन्ति तथा व्याकरणे तुल्यबलविरोधे परसूत्रेण कार्यं भवति तेन च पूर्वसूत्रं बाध्यते । एतच्च नियमः सपादसप्ताध्यायीपर्यन्तानां सूत्राणां कृत एव । त्रिपाद्यां खलु पूर्वसूत्रदृष्ट्या परसूत्रं बाध्यते । ‘विप्रतिषेधे परं कार्यम्’[i] सूत्रस्य व्याख्या वरदाराजाचार्येण लघुसिद्धान्तकौमुद्यां कृता यथा –

तुल्यबलविरोधे परं कार्यं स्यात् । [ii]

तुल्यबलविरोधे परसूत्रकार्यं भवतीति निर्णयमिदं परिभाषासूत्रं स्थापयति ।

सन्दर्भः

[i] अष्टाध्यायी -1.4.2

[ii] लघुसिद्धान्तकौमुदी – सू.113