पतञ्जलिमतानुसारं परिभाषाशब्दस्यार्थेऽन्येषां विदुषां परिभाषाशब्दस्यार्थसन्निवेशः ।

Abstract

अन्येषां विदुषां मतानुसारं परिभाषाशब्दार्थः

न प्राप्यते पाणिनेरष्टाध्यायां ‘परिभाषा’ इत्याख्यः शब्दः । तथाऽपि दाक्षिपुत्रस्य व्याकरणशास्त्रे परिभाषासूत्राणामत्यधिकं महत्त्वं विद्यते । परिभाषासूत्रविषये काशिकायां वामनजयादित्याभ्यामुक्तं यत् -

परिभाषेयं स्थानिनियमार्था । अनियमसड़्ग्रहे नियमो विधीयते । [1]

अस्य मतानुसारं परिभाषा स्थानौ कश्चन नियमं स्थापयति । परिभाषाणामीदृशं महत्त्वं समनुभवन् महाकाव्यग्रन्थे शिशुपालवधेऽपि कथितं यत् -

परितः प्रमिताक्षराऽपि सर्वं विषयं व्याप्तवती गता प्रतिष्ठाम् ।

न खलु प्रतिहन्यते कुतश्चित् परिभाषेव गरीयसी यदाज्ञा ॥ [2]

अत्र महाकवेः माघस्य कथनानुसारं परिभाषायाः कथनं भगवत आज्ञा सदृशं विद्यते यस्याः प्रतिहननमेव न शक्यते । परिभाषाणां विषयेऽन्येषां विदुषां मता अपि व्याकरणशास्त्रे विद्यन्ते । यथा –

[1] काशिका – रचयिता – वामनजयादित्यौ – 1.1.3.

[2] शिशुपालवधम् -–16.80